بهبودی و باز اندیشی در درایت حدیث
سید رضا حسینی امین-پـژوهشگر عـلوم دینی
مِن دَلائِلِ العالِمِ إنتقادُهُ لِحَدِیثِه وَ علمُهُ بحقائقِ فُنونِ النَّظَر
از نشانه‌های عالم، نقد سخن و اندیشه خود و آگاهی از نظرات مختلف است
امام حسین (ع)، بحار الانوار
سخن ما: انجمن مطالعات قرآنی در بهار سال ۱۳۹۴ همایشی علمی در بزرگداشت مرحوم محمد باقر بهبودی، مفسر، قرآن‌پژوه و حدیث‌شناس برجسته که در سن هشتاد و دوسالگی در بهمن ۹۳ دیده از جهان فرو بست، در محل باشگاه اندیشه برگزار کرد. در این همایش که با استقبال اندیشمندان و علاقه‌مندان به مباحث اندیشه دینی مواجه شد، تنی چند از متفکران و صاحب‌نظران نواندیش در حوزه مطالعات قرآنی و حدیثی به سخن‌رانی درباره جایگاه حدیث در تفکر و فرهنگ اسلامی و ایرانی – شیعی و سیر تطور تاریخی آن و همچنین بیان نقش و تلاش‌های طاقت‌فرسای مرحوم بهبودی در این عرصه پرداختند. حجت‌الاسلام مهدی مهریزی، مهندس حمید احراری و دکتر خسرو باقری از شخصیت‌های علمی بودند که در این همایش به ارئه سخن‌رانی پرداختند.
مجله سخن ما بنا به وظیفه‌ای که در تکریم شخصیت‌هایی هم‌چون مرحوم بهبودی دارد و نیز به حسب رویکردی که از ابتدای انتشار نسبت به مباحث اندیشه‌ای در پیش گرفته است به انتشار متن سخرانی این سه شخصیت علمی می‌پردازد. توجه خوانندگان گرامی علاقه‌مند به مباحث اندیشه دینی را به مطالعه این بخش جلب می نماید.
استاد محمد باقر بهبودی،حدیث شناس آزاد اندیش، مفسر و پژوهشگر قرآنی دهم آبان۱۳۰۷برابر با ۱۷جمادی الاول۱۳۴۷ در مشهد دیده به جهان گشود. وی در سن بیست سالگی تمام وقت و به‌صورت رسمی به تحصیل علوم دینی پرداخت و از محضر اساتید نام آشنایی چون ادیب محمد تقی نیشابوری معروف به ادیب دوم و حجت‌الاسلام سید احمد یزدی معروف به نهنگ و حجت‌الاسلام حاج شیخ هاشم قزوینی بهره جستند. استاد در رشته تفسیر نیز از محضر حجت‌الاسلام دامغانی که در روزهای تعطیل تشکیل می‌شد استفاده کرد.
مرحوم استاد بهبودی در سال ۱۳۳۳ه.ش به قم عزیمت نمود و در یک توقف مختصر موفق به حضوری کوتاه در دروس آیت الله بروجردی و امام خمینی می‌شود و بلا فاصله به نجف می‌رود و مدت دو سال در حوزه نجف در کلاس‌های درس آیت الله حکیم و آیت الله خویی حضور می‌یابد؛اما بیشتر اوقات خود را به مطالعه و تحقیق شخصی می‌گذراند.ایشان پس از دو سال ترک تحصیل نموده و در سال ۱۳۳۵ه.ش به زادگاه خویش باز می‌گردد.
استاد فقید در سال ۱۳۳۷ه.ش به تهران آمد و به تحقیق و تصحیح کتاب‌های خطی و چابی پرداخت. تصحیح تفسیر المیزان، اولین کار استاد بود که از جلد هفت آغاز شد و تا جلد بیستم، آخرین جلد ادامه یافت. از آن‌جا که کیفیت کار استاد مورد اعتماد و علاقه مرحوم علامه طباطبایی قرار می‌گیرد ایشان فرصت می‌یابد تا به اصلاح ادبی آن‌ها نیز دست یازد. وی هم‌زمان با تصحیح المیزان، تصحیح مجموعه بحار الانوار را در دستور کار خود قرار می‌دهد که بیشتر مجلدات آن با تصحیح و حک و اصلاح تعلیقه‌ها و زیر نظر ایشان به چاپ می‌رسد. استاد بهبودی ضمن این‌که بحار را کتابی مهم در معارف شیعی می‌داند؛ اما نگاه معتدلانه نسبت به مجموعه بحار الانوار دارد و کسانی را که همه احادیث بحار را معتبر می‌دانند و کسانی که آن را به‌صورت کلی رد می‌کنند مورد مذمت قرار می‌دهد.
واقع بینی و نگاه غیر متعصبانه استاد نسبت به حدیث محصول تحقیق و پژوهشی است که ایشان در مجموعه بحار داشته‌اند.
«موقعی که من در مشهد بودم، فکر می‌کردم همه احادیث شیعه صحیح و درست است. این قضاوت را در همه محصلین تازه کار، مشاهده می‌کنیم، ولی در تهران طی تحقیق و پژوهش در احادیث بحار، و مشاهده احادیث متهافت و متناقض، احادیث مخالف با قرآن، احادیث مخالف با تاریخ، احادیث مخالف با منطق و با توجه به سایر معایب حدیثی، چشم و گوش خود را باز کردم که از این مطالعه طولانی و عمیق بهره کافی و وافی به‌دست آورم، و چنان شد که خدا را شکر، راه درست را پیدا کردم تا آن حد که نه بی‌جا نقد کنم و نه بی‌جا تمجید و تقدیس کنم.» استاد محمد باقر بهبودی به تکرار یافته‌های پیشینیان بسنده نکرد بلکه با تحقیق و پژوهش علمی در دست‌آورد گذشتگان، سره را از ناسره و صحیح را از نا صحیح باز شناسی کرد و در اختیار اهل تحقیق قرار داد.
اهمیت کار استاد علاوه بر دست یابی به احادیث صحیح، مواجهه محققانه ایشان با مشهورات است نه منفعلانه و مقلدانه. چرا که کمال و توسعه دانش را در نقد علمی می‌دانست. چنان‌که آورده اند؛ حیات العلم باالنقد و رّد.
حدیث در طول تاریخ اسلام پس از پیامبر نقش مهمی در شناخت باورهای دینی، فقهی، سیاسی، اجتماعی و رفتارهای مسلمانان در حوزه‌های مختلف و فهم و تفسیر قرآن داشته است. از این‌رو باز فهمی این باورها و سنجش میزان مطابقت آن با مبنا و مقاصد دین نیازمند توجه به این میراث گران‌بها و پیرایش آن از ناسره‌هایی است که موجبات عدول مسلمانان از اهداف عالی دین را فراهم می‌کند.
تاسیس علومی چون درایه الحدیث و رجال، به موازات روایت حدیث توسط عالمان و محققان مسلمان، نشان از اهمیت حفظ این میراث گرانسنگ از ورود احادیث جعلی و مخدوش است. در این میان علمای بسیاری در طول تاریخ نقل حدیث، به این مهم پرداخته و عمر شریف خود را در حفظ و حراست از این میراث ارزشمند هزینه کرده و از آزار جاعلان و اتهام متصّلبان به ظواهر، هراسی به دل راه نداده‌اند.
مرحوم استاد بهبودی از علمای برجسته معاصر در علم حدیث در ادامه سیره حسنه و راه خطیر عالمان محقق مسلمان، زحمات بسیاری را در طول سال‌ها تحقیق و پژوهش متحمل شد و با ذهنی نقاّد و روشی متفاوت و بدیع در جهت پالایش حدیث گام‌های بلندی برداشت. مرحوم بهبودی(ره) عوامل و انگیزه‌های مختلفی را در ظرف‌های زمانی مختلف در جعل حدیث موثر می‌دانست و با تکیه بر رای اهل بیت (علیهم السلام) همواره در پی ارتباط حدیث با نص و اشارات قرآن بود و یکی از راه‌های تشخیص صحت و سقم حدیث را عرضه آن به قرآن می‌دانست. استخراج صحاح، کافی و کتاب‌های اصیل دیگر شیعه؛ مثل الاستبصار، التهذیب و من لا یحضر از جمله کارهای ارزشمند این عالم ربانی است. استاد علاوه بر اثار پیش گفته، تصحیح و تعلیق بر کتاب‌های کنزالعرفان، زبده الاحکام، مسالک الافهام فی آیات الاحکام، الصراط المستقیم، المبسوط، وقایع السنین و الاعوام، مناقب ابن المغازلی، ناسخ التواریخ و ترجمه جلد۶ و۷ الغدیر را نیز در کارنامه علمی خود دارد.
آثار تالیفی که مرحوم بهبودی علاوه بر ده‌ها مقاله منتشره در نشریات، در کارنامه در خشان علمی خود دارد، عبارتند از: کتاب‌های؛ قاطع البرهان فی علم المیزان، اسلوب جدید در شناسایی تجوید، میثم تمار، آیین دوستی و مردم داری، معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک، یوسف صدیق، عمره قرآن، بعثت-عاشورا، میلادیه انسیه حورا، اصول الدین علی ضوء نهج البلاغه، هفت آسمان، جبر و اختیار، معرفت الحدیث و تارخ نشره و ثقافه عند الشیعه الامامیه، علل الحدیث، معانی الحدیث، معانی القران و سیره نبوی.
استاد محمد باقر بهبودی(ره)مفسر و حدیث شناس اهل دقت، عالم عابد و زاهد آگاه، سر انجام با بیش از نیم قرن تلاش بی‌وقفه علمی و با بجا گذاشتن آثار فراوان و ارزشمند علمی و پژوهشی در حوزه‌های قرآن و حدیث در ۲۱ بهمن سال ۱۳۹۳ در سن هشتاد و شش سالگی دار فانی را وداع گفت و با معبود خود به ملاقات نشست. یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.
منتشر شده در شماره هفت سخن ما