گزارشی از پروژۀ کرپوس کرانیکوم
رویکردی نو در قرآن‌پژوهی غربی؛
دکتر سید علی آقایی-دکترای رشتۀ علوم قــرآن و حــدیــث
سخن ما: آقای دکتر سید علی آقایی عضو هیئت علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی پس از اخذ مدرک دکتری در رشتۀ علوم قرآن و حدیث از دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات، در سال ۱۳۹۲ برای فرصت مطالعاتی به برلین عزیمت کرد و به عنوان پژوهشگر در پروژۀ کرپوس کرانیکوم (دادهها و اسناد مکتوب قرآنی) درآمد. او در سفری که در پاییز گذشته به ایران داشت به دعوت پایگاه علمی تخصصی آثار برتر و انجمن مطالعات قرآنی طی نشستی با حضور جمعی از قرآن‌پژوهان و علاقمندان به مطالعات قرآنی در باشگاه اندیشه گزارشی از پروژۀ کرپوس کرانیکوم در آلمان ارائه کرد. مطلبی که از نظر خوانندگان گرامی سخن ما می‌گذرد، چکیده‌ای از گزارش دکتر آقایی در این جلسه است.
سه شاخۀ قرآن‌پژوهی در غرب
پیش از معرفی پروژۀ کرپوس کرانیکوم، مرور کوتاهی به سه شاخۀ اصلی در مطالعات قرآنی در غرب خواهم داشت چراکه پروژۀ کرپوس کرانیکوم هم به نوعی به هر سه شاخه مربوط می‌شود. مطالعات آکادمیک قرآنی در غرب زمین سابقه‌ای افزون بر دو قرن دارد. محققان زیادی با رهیافت‌های مختلف و رویکرد‌های متنوع به شناخت تاریخ قرآن پرداخته‌اند.
شاخۀ نخست مطالعات ناظر به متن قرآن است. پژوهش‌گران متعددی از دیرباز به شناخت متن قرآن توجه نشان دادند. حتی پیش از این‌که متن مصحفی که امروزه به‌عنوان قرآن رسمی در اختیار ماست در قاهره منتشر شود، برخی از محققان غربی که علاقه‌مند به شناخت قرآن بودند تلاش‌هایی برای انتشار متن قرآن کرده بودند. آنان شروع به جستجوی نسخه‌های کهن قرآن برای تهیۀ نسخه‌ای انتقادی از قرآن کردند تا کاری مشابه آن‌چه چند قرن پیشتر دربارۀ عهدین صورت گرفته بود، انجام دهند. این مهم با دستیابی آنان به ذخایر نسخ خطی در کتابخانه‌ها و مساجد در جهان اسلام ممکن بود، چراکه بسیاری از نسخه‌های خطی به واسطۀ خاورشناسان و مستشاران غربی در کشورهای اسلامی که لزوماً محقق هم نبودند به غرب منتقل شده بودند. همچنین تلاش‌هایی صورت گرفت تا اطلاعات ضروری برای شناخت تاریخ متن قرآن از دل متون و آثار اسلامی استخراج شود که می‌توان به تلاش‌های آرتور جفری (۱۸۹۲-۱۹۵۹) در این باره اشاره کرد. او کوشید مواد لازم برای تحقیق دربارۀ متن قرآن را در کتابی گردآوری کند. گوتهلف بِرگشتِرِسر (۱۸۸۶-۱۹۳۳) نیز پروژه‌ای تعریف کرده بود که یک چاپ انتقادی از قرآن انجام دهد. او برای این منظور به کتابخانه‌های کشورهای اسلامی مراجعه و از قرآن‌های موجود تصاویری تهیه کرد که اکنون اثری از بعضی از آن‌ها وجود ندارد و ما تنها از تصاویر به جای مانده از او می‌دانیم چنین قرآنی وجود داشته است.
شاخۀ دومِ مطالعات قرآنی راجع به پیوند قرآن با متون پیش از آن است. قاعدتاً اولین سرنخ‌ها را هم محققان غربی در کتاب مقدس خودشان یافتند. مقایسۀ روابط بینامتنی بین قرآن و متون پیش از آن اعم از کتاب مقدس و سنت‌های عهدینی در مسیحیت و یهودیت یکی دیگر از زمینه‌های اساسی و پر سابقه در تحقیقات غربی است. از چهره‌های سرشناس این جریان علمی می‌توان به آبراهام گایگر (۱۸۱۰-۱۸۷۴) اشاره کرد. شاید بتوان گفت او آغازگر و مبدع مطالعۀ روابط بینامتنی میان قرآن و آثار مکتوب قبل و بعد از اسلام است. افراد بسیاری در قریب به ۱۵۰ سال گذشته در این زمینه تحقیق کرده‌اند که از جمله می‌توان کتابی از هاینریش اشپایر با عنوان روایت‌های عهدینی در قرآن را نام برد.
شاخۀ سوم، مطالعه در باب ساختار و متن قرآن است. نمونۀ شاخص این پژوهش کاری است که تئودور نلدکه (۱۸۳۶-۱۹۳۰) در کتاب تاریخ قرآن انجام داده است که تا به امروز به عنوان یک اثر مرجع در این زمینه شناخته می‌شود. او به دلیل آشنایی عمیقی که از ادبیات عرب داشت و بر اساس معیارهای ادبی کوشید با تحلیل ساختاری و محتوایی سوره‌های قرآن ترتیبی تاریخی برای آن‌ها ارائه کند که تا حدودی با آن‌چه در سنت اسلامی ذیل عنوان سور مکی و مدنی شناخته می‌شود، سازگار است.
زمینه‌های شکل‌گیری پروژه
این سه حوزۀ مطالعات قرآنی تقریباً مستقل اما درهم تنیده‌اند. اما در در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ قرن بیستم میلادی اتفاقی رخ داد که موجب چرخش اساسی در مطالعات قرآنی در غرب شد و آن پیدایش رهیافت شکاکانه نسبت به اصالت تاریخی منابع مکتوب به ویژه منابع اسلامی بود. این رهیافت برآمده از نگاه پست مدرن به تاریخ بود و تردید اساسی در این‌که اساساً بتوان تاریخ بهمعنای عینی آن را از دل متون مکتوبی که به دست ما رسیده، بازسازی کرد. بنا بر این نگاه، در منابع مکتوب تاریخ بیش از آن‌که با یک تاریخ عینی مواجه باشیم، با ادبیات و روایت روبرو هستیم که قوۀ تخیل نقش اساسی در آن بازی می‌کند. بدین ترتیب در آن نگاه عینیت‌گرای قرن نوزدهمی در علم تاریخ که می‌گفت با نقادی سخت‌گیرانۀ منابع می‌توان به هستۀ مرکزی و عینی تاریخ دست یافت، تردید‌های اساسی ایجاد شد. این تردیدها باعث پدیدآمدن رهیافتی متفاوت دربارۀ تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ شکل‌گیری قرآن شد و به نظریه‌های نو و اصطلاحاً تجدیدنظرطلبانه انجامید. این نظریات تجدیدنظرطلبانه بیش از آن‌که مبتنی بر شواهد عینی و خارجی باشد، بر گمانه‌زنی استوار است و از این رو به نظریاتی گاه متناقض نیز منتهی می‌شود. مثلاً جان برتن و جان ونزبرو که هر دو نظریاتی شکاکانه و تجدیدنظرطلبانه دربارۀ سنت اسلامی و تاریخ قرآن دارند، به دلیل تفاوت‌های اساسی در پیش‌فرض‌ها و رویکردِ نظریه‌پردازانۀ خود، به دو نتیجۀ کاملاً متفاوت می‌رسند: برتن تثبیت نهایی متن قرآن را به دوران پیامبر و ونزبرو آن را به دو قرن بعد می‌رساند. این مساله هر سه شاخۀ مطالعات قرآنی را که پیشتر ذکر کردم، تحت الشعاع قرار داد، به‌طوری که بعضی از تحقیقات به‌طور کامل متوقف شد و برخی دیگر به سمت دیدگاه‌های تجدیدنظرطلبانه سوق پیدا کرد.
پروژه کورپوس کورانیکوم برآمده از چنین شرایطی است. در واقع، این پروژه در تقابل با نگاه تجدیدنظرطلبانه و برای احیای مطالعات غربی دربارۀ تاریخ قرآن راه‌اندازی شد. اما تنها ابزاری که می‌شود با آن به مصاف رهیافت تجدیدنظرطلب رفت، “شواهد عینی و فیزیکی” است. وقتی شواهد عینی و فیزیکی از تاریخ اسلام وجود داشته باشد، آن رهیافت تجدیدنظرطلبانه و افراطی مبنی بر این‌که متن قرآن در اواخر قرآن دوم هجری تثبیت شد، از اعتبار ساقط می‌شود، زیرا امروزه نسخه‌هایی از قرآن در اختیار داریم که بسیار قدیمی‌تر از ادعای مزبور است. به‌همین دلیل تجدیدنظرطلبان که همچنان جریان غالب در مطالعات قرآنی غربی هستند، به‌ناچار دیدگاه‌های خود را تعدیل کرده‌اند و تاریخ متن قرآن را به دوران عبدالملک (حک. ۶۵-۸۶) برمی‌گردانند.
پروژۀ کرپوس کرانیکوم چیست؟
عنوان “کرپوس کرانیکوم” یک عنوان لاتینی است متشکل از دو واژۀ کرپوس (corpus) بهمعنای مجموعه دادهها و اسناد مکتوب و کرانیکوم (coranicum) که حالت وصفی از کلمۀ قرآن است. این ترکیب به معنای “دادهها و اسناد مکتوب قرآنی” است که در بروشور عربی پروژه آن را “الذخائر القرآنیه” ترجمه کرده‌اند. البته این تنها فعالیت و پژوهش قرآنی در غرب نیست، اما تنها پروژۀ متمرکز در اروپاست که در آن به‌طور تخصصی دربارۀ تاریخ قرآن تحقیق صورت می‌گیرد. هدف پروژه “گردآوری دادهها و مستندات قرآنی و شرح تاریخی- انتقادی بر آن” است. این پروژه در چهار بخش در حال انجام است که به اختصار هریک را توضیح می‌دهم:
۱- بررسی نسخ خطی و کهن قرآن
بخش اول پروژه شامل بررسی نسخه‌های کهن خطی است که خود در دو بخش در حال انجام است: خط‌شناسی نسخه‌های خطی قرآن و سالیابی آن‌ها با استفاده از آزمایش کربن ۱۴. گام نخست برای این کار شناسایی همۀ نسخه‌های کهن قرآن در دنیاست که تاکنون حدود ۲۰۰۰ برگ نسخه‌خطی کهن قرآن در مجموعه‌ها و کتابخانه‌ها در سراسر دنیا شناسایی شده است. این نسخه‌های کهن در مجموع نزدیک به ۹۰ درصد آیات قرآن را پوشش می‌دهند. گام بعدی شناسایی ویژگی‌های نگارشی نسخه‌های کهن قرآن و تفاوت رسم‌الخط آن‌ها با مصحف‌هایی است که امروز به عنوان قرآن در کشورهای اسلامی رسمیت دارند. یکی از این قرآن‌های کهن قرآنی است موسوم به مصحف صنعا که دولایه دارد: یک لایۀ آن مربوط به قرن دوم هجری ولی لایه زیرین کهن‌تر است و به لحاظ رسم‌الخط با لایۀ رویین متفاوت است. به همین دلیل محققان بر روی این نسخه آزمایش کربن ۱۴ انجام دادند که معلوم شد تاریخ این قرآن به نیمۀ نخست قرن اول می‌رسد. همین آزمایش در مورد نسخه‌های قرآن که در لایدن، توبینگن و برلین نگهداری می‌شوند، هم انجام شده است و نتایج به دست آمده ثابت می‌کند که همگی قرآن‌های کهن هستند. گاهی اوقات در بررسی‌های خط‌شناسی قرآن‌های کهن شواهدی از اصلاحات و افزوده‌های بعدی دیده می‌شود. برای اطمینان بیشتر از درستی این تحلیل‌ها نیز از روش‌های آزمایشگاهی مثل آزمایش جوهر استفاده می‌شود.
۲- اختلاف قرائات
بخش دوم پروژه مربوط به مسأله اختلاف قرائات است که مکملی برای تحقیقات بخش اول محسوب می‌شود. در واقع، در بخش اول تاریخ مکتوب و بخش دوم تاریخ شفاهی متن قرآن مطالعه می‌شود. منابع مورد استناد در این بخش منابع اسلامی است، اما نه لزوماً کتب قرائات. به جز کتب قرائات منابع دیگری هم در اختیار داریم که می‌توان در آن‌ها شواهدی از اختلاف قرائات قرآن را یافت، از جمله: کتاب‌های تاریخ، لغت و تفسیر قرآن. به‌علاوه، در این بخش، اختلاف قرائات در تاریخ شفاهی متن قرآن با شواهد مکتوب یعنی نسخه‌های خطی کهن قرآن مقایسه می‌شوند. برای نمونه دربارۀ آیۀ ۱۹ سوره مریم “قال انما انا رسول ربک لأهب لک غلاما زکیا”، این اختلاف قرائت نقل شده است که “لأهب” در بعضی قرائات «لیَهب» خوانده شده است. در یکی از نسخه‌های کهن موجود نیز قرائت «لیهب» ثبت شده است.
۳- مستندات مربوط به زمینۀ تاریخی قرآن
بخش سوم پروژه در واقع تلاشی است برای بازسازی زمینۀ تاریخی متن قرآن. این امر از طریق گردآوری شواهدی از فضای تاریخی پیش از اسلام امکان‌پذیر است. مثلاً با تکیه بر اطلاعات موجود در کتیبه‌های کشف‌شده از منطقۀ شبه‌جزیرۀ عربستان از فضای فرهنگی، سیاسی و دینی در این منطقه تصویری ایجاد می‌شود که با تصویر رایج که با عنوان جاهلیت می‌شناسیم کاملاً متفاوت است. این نمونه‌ای از مستندسازی زمینۀ تاریخی قرآن است چراکه کتیبه‌های کشف شده از این منطقه شواهد فیزیکی قابل‌اعتمادی برای شناخت تاریخ شبه جزیره عربستان و البته تاریخ قرآن است. گاهی اوقات اطلاعات موجود در این شواهد فیزیکی در آثار تاریخی مکتوب مثل تاریخ طبری ضبط شده است. از دیگر مستندات تاریخی برای بازسازی زمینۀ تاریخی قرآن متون به جای مانده از سنت‌های دینی پیش از اسلام است. امروزه مجموعۀ متنوعی از متون دینی یهودی و مسیحی به زبان‌های مختلف (عبری، آرامی، سریانی، حبشی، قبطی، یونانی و غیره) در اختیار است که می‌توان با بررسی پیوندهای الهیاتی میان این متون و قرآن تصویر روشن‌تری از پیشینۀ فرهنگی و دینی قرآن به دست آورد.
۴- شرح تاریخی تحلیلی قرآن
بخش چهارم پروژه به شرح تاریخی تحلیلی قرآن اختصاص دارد. شرح تاریخی انتقادی یعنی قرآن را در بافت تاریخی‌اش تحلیل و تفسیر کنیم و رویکرد هم رویکرد انتقادی و تحلیلی است. این شرح بر مبنای روش تحلیل ادبی صورت می‌گیرد که روش علمی برای تحلیل متون ادبی است با معیارهای عینی و روشن. این کار پیشتر دربارۀ عهدین هم صورت گرفته است. در شرح قرآن به روش ادبی تفاوت‌های سبکی و ساختاری سوره‌های قرآن مورد توجه قرار می‌گیرد. به همین دلیل به جای تفسیر قرآن به ترتیب مصحف، چنان‌که در سنت اسلامی معمول است، ترتیب تاریخی سوره‌ها مبنا قرار می‌گیرد. این نگاه مشابه با آن چیزی است که در سنت اسلامی به نام ترتیب نزول می‌شناسیم. در واقع، سوره‌ها در شرایط زمانی متفاوتی نازل شده‌اند و متناسب با آن شرایط زمانی سبک و ساختار متفاوتی هم دارند. سابقۀ این نگاه در پژوهش‌های غربی به دو قرن پیش می‌رسد. مثلاً نلدکه با معیارهای ادبی طبقه‌بندی چهارگانه‌ای از سوره‌های قرآن ارائه داد و سوره‌های قرآن را به چهار دستۀ مکی متقدم، مکی میانه، مکی متأخر و مدنی تقسیم کرد. مشابه همین نگاه مبنای شرح تاریخی انتقادی قرار گرفته است.
سخن آخر
این پروژه از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده و الان در میانۀ راه قرار دارد. نتایج پروژه در سایت کرپوس کرانیکوم
(corpuscoranicum.de) به‌صورت رایگان در اختیار مخاطبان است. بنابراین، خوانندگان می‌توانند برای کسب اطلاع بیشتر دربارۀ هریک از بخش‌های پروژه و نیز نتایج به‌دست آمده در هر بخش به سایت بالا مراجعه کنند.
منتشر شده در شماره هشت سخن ما